Malarz, rysownik, grafik, twórca plakatów, scenografii teatralnej i telewizyjnej. Znawca i kolekcjoner sztuki, głównie XVII wiecznej. Urodził się w 8 lipca 1930 roku w Bratkówce koło Krosna. Zmarł 3 lutego 2009 w Warszawie.

Pochodzi ze szlacheckiej rodziny, pieczętującej się herbem Biberstein. Podczas wojny, wraz z rodziną, przeprowadził się do Krakowa. Studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowni Wojciecha Weissa i Adama Marczyńskiego (1949-52), a następnie w ASP w Warszawie w pracowni Michała Byliny, gdzie uzyskał dyplom w 1955 roku.

Przez szereg lat tworzył na przemian w pracowniach w Warszawie i w Paryżu. Zrealizował około 300 plakatów i uważany jest za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli "polskiej szkoły plakatu".

Stypendysta Fundacji Kościuszkowskiej, wykładowca Berliner Hochschule der Kunste (1980) i Europejskiej Akademii Sztuki w Warszawie (od 1993 roku).

Artysta jest bohaterem filmu Andrzeja Papuzińskiego Bykowi chwała. Grał również jako aktor w filmach; Andrzeja Wajdy (Danton) i Krzysztofa Zanussiego (Struktura kryształu). Uczestniczył w ponad 200 wystawach w kraju i za granicą, m. Innymi w: Austrii, Belgii, Francji, Holandii, Kanadzie, Szwajcarii, USA, we Włoszech. Jest pierwszym Polakiem, który miał indywidualną wystawę w Museum of Modern Art w Nowym Jorku (1985).

Zrealizował ponad 20 spektakli Teatru Rysowania w różnych miejscach świata. Za najbardziej udane uważa Teatry w Wenecji i Paryżu, w Spoleto, Sewilli i Chicago. Przygotował inscenizacje teatralne m.in. do Ubu króla dla Teatru Wielkiego w Łodzi.

Najważniejsze nagrody: Grand Prix na Biennale Sztuki Współczesnej w São Paulo (1973), Grand Prix za plakat filmowy na festiwalu w Cannes (1974), Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu w Paryżu (1975), Annual Key Award gazety "Hollywood Reporter" (1975/6), Nagrody na Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie i na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Chicago (1979/82). W 1994 roku artysta otrzymał Nagrodę "Złotej Maski" za scenografię do Króla Ubu Krzysztofa Pendereckiego w Teatrze Wielkim w Łodzi, a w 2004 Nagrodę Ministra Kultury w dziedzinie sztuk plastycznych.

Franciszek Starowieyski, artysta obdarzony barokową wyobraźnią, z niezwykłą wprost biegłością łączy w sztuce zmysłowe formy z intelektualnym przesłaniem, szokując często nieoczekiwanymi efektami i surrealistycznymi wizjami. Jego twórczość o wyrafinowanej ornamentacji wypełniona jest charakterystyczną metaforyką i własnym systemem znaków wywiedzionych z najbliższej artyście, barokowej estetyki. Malarstwo Starowieyskiego cechuje fascynacja zmysłowym ciałem kobiecym o "rubensowskich" kształtach oraz refleksja nad przemijaniem i śmiercią. W jego obrazach świat realny łączy się z tworami "niepohamowanej" wręcz wyobraźni artysty, a cała twórczość, przesycona groteską i humorem, ostentacyjnie nawiązuje do starych XVII-wiecznych mistrzów. Starowieyski jest mistrzem rysunku.

"Odkąd pamiętam, zawsze moim językiem był rysunek. Najlepiej wyraża moje myśli."

Artysta zadziwia rysunkową formą o kaligraficznej precyzji kreski, za pomocą której buduje osobliwe wizje o surrealistycznej poetyce, łącząc na zasadzie groteski i metaforycznych znaczeń zupełnie odrębne, obce sobie motywy. Jego upodobanie do kaligrafii, rozmiłowanie w fantastyce, skłonności do makabry i zainteresowanie anatomią, jak również rodzaj światłocienia, modelunku czy dynamika kompozycji wyrasta korzeniami z tradycji XVII wieku.

Starowieyski często opatruje swoje prace niemieckimi, stylizowanymi na XVII-wieczną kaligrafię komentarzami, a tytuły prac wykonane ozdobną literą stanowią integralną część dzieła. Od 1970 roku artysta antydatuje swoje prace o 300 lat wstecz - twierdząc, że oddaje to jego stan ducha i umysłu. Malarz utrzymuje, że wcielił się w niego duch żyjącego w XVII wieku przodka.

"Ja żyję w tamtych czasach, a reszta - to, co później się zdarzyło, aż do pozornego dziś - jest tylko kwestią wyobraźni" - tłumaczył w jednym z wywiadów.

Starowieyski lubi szokować widza swoją sztuką i zachowaniem, w czym niedościgłym dla niego mistrzem jest z pewnością Salwador Dali.

"Widz oczekuje od twórcy, aby go zgorszył, obraził i zaszokował" - powiedział kiedyś.

Starowieyski zdobył popularność już w latach 60. serią plakatów teatralnych i filmowych. Artysta wyniósł to medium do rangi samoistnego dzieła sztuki. W październiku 1956 wykonał pracę zatytułowaną Płaczący gołąbek pokoju, która była gestem solidarności z powstaniem węgierskim. W latach 50. Starowieyski projektował plakaty filmowe w stylistyce rewolucyjnego drzeworytu. Powstały wtedy takie prace jak Czterdziesty pierwszy, Matka, My z Kronsztad czy Poemat pedagogiczny. Później artysta kilkakrotnie zmieniał styl, eksperymentował w technice malarskiej i rysunkowej, aby oddać za każdym razem klimat dzieła, do którego powstawał plakat. Ważnym okresem w jego twórczości była współpraca z Teatrem Dramatycznym, dla którego zaprojektował m.in. Anioł wstąpił do Babilonu, Kochanek. Lekki ból, czy Czerwona magia. W 1962 roku powstała ważna i przełomowa dla artysty praca Franek V., który przedstawiał narożnik dziewiętnastowiecznego banku przechodzący od dołu w czaszkę. Po raz pierwszy ujawniły się wówczas w twórczości Starowieyskiego elementy barokowe, fascynacja nieuchronnym przemijaniem, a także surrealistyczny sposób łączenia obcych sobie elementów. Nieco później pojawiło się również fantazyjne przekształcanie motywów ornamentalnych. Ulubiony krąg akcesoriów czy rekwizytów stanowi m.in. ciało kobiece, kości, czaszka (Matka Courage Brechta, Koniec Europy Wiśniewskiego), ptasie głowy (Lulu Albana Berga, Taniec Śmierci Strindberga), węże, magiczne oko, a wszystko to artysta poddaje niezwykłej metamorfozie kształtów. Plakaty Starowieyskiego są drapieżne i ekspresyjne, przywodzą na myśl barokowe misteria, jak w przypadku Zdziczenia obyczajów do Leśmiana. W takich plakatach jak Musica per archi czy Golem doszło do połączenia ciała i pejzażu w wizerunki emanujące tajemniczym nastrojem. Plakaty Starowieyskiego nie są ilustracją ani reklamą filmu czy spektaklu, ale samoistnymi dziełami sztuki. Sam artysta określa je jako "Franciszek Starowieyski przedstawia" lub "komentarz do...". W plakatach z lat 80. ornamentacja uległa wyraźnej redukcji, a ciało przestało być traktowane w sposób przedmiotowy, pojawił się natomiast symbolizm i biologiczny witalizm.

Starowieyski stworzył unikalny Teatr Rysowania, który zaistniał po raz pierwszy w 1980 roku podczas pleneru w Świdwinie. Ta monumentalna forma sztuki zrodziła się z przypadku, ale także potrzeby publicznej wypowiedzi artysty. Bezpośrednią inspiracją jego Teatru Rysowania był obraz Courbeta Pracownia malarza. Każdy spektakl publicznego rysowania trwał kilka dni i rozgrywał się według określonych zasad, do których należało rozpoczynanie kompozycji od wykreślenia jej centralnego punktu, czyli koła bez użycia cyrkla, praca z modelkami, rozmowy z publicznością. Za każdym razem artysta ustawia trzy blejtramy (3 x 6 m) na planie kwadratu. Na olbrzymich płótnach pojawiają się skłębione ciała ludzkie i zwierzęce, fantasmagorie przypominające barokową deformację. Starowieyski rysuje z rozmachem, dynamicznie, obiema rękami, a zarazem z anatomiczną precyzją. Sam artysta twierdzi, że podczas tych seansów najważniejsze dla niego jest aranżowanie nastroju. Tworzy go wybrana publiczność, która przebywając z twórcą podczas powstawania płócien dopinguje go do pracy.

"Chcę stworzyć świat niezależny od naszych pojęć o człowieczeństwie - powiada artysta. "(...) Pragnę uzyskać trzeci wymiar przez duchowy nastrój moich obrazów."

Jego "teatry rysowania" to niepowtarzalny spektakl, zjawisko medialne, w którym wartością artystyczną jest nie tylko sam akt tworzenia i powstające w jego wyniku dzieło, ale także towarzyszące mu elementy widowiskowe i - dzięki erudycji autora - literackie. Największy narysowany przez niego obraz powstał na Biennale w Wenecji (1986), miał 24 x 4 metry i był zatytułowany Pielgrzymka do świętego półkonia.

W 1998 roku w nowym budynku polskiego przedstawicielstwa przy Unii Europejskiej w Brukseli pojawił się obraz Starowieyskiego Divina Polonia, który wywołał wielkie kontrowersje. Artysta przedstawił na nim własną wizję Polski w Europie: naga i tłusta kobieta symbolizująca Polskę wciągana jest na byka przez hardą Europę.

{C}Na początku czerwca 2006 roku w Poznaniu Starowieyski rozpoczął rysowanie alegorii wydarzeń Poznańskiego Czerwca 1956 roku. To kolejna praca z cyklu Teatr Rysowania. W centrum obrazu o wymiarach 32 metrów kwadratowych stanęła postać Nike, bogini wojny. Wokół niej artysta narysował kilkadziesiąt twarzy symbolizujących ofiary Poznańskiego Czerwca. Po przeciwnej stronie znalazła się wielka czerwona gwiazda, "jako alegoria czerwonej, komunistycznej zarazy", a w jej pobliżu artysta narysował twarze kilkunastu funkcjonariuszy komunistycznej bezpieki i wojska. Gotowa praca została przekazana Zarządowi Regionu Wielkopolska NSZZ "Solidarność" i trafiła do muzeum Zakładów im. H. Cegielskiego.

W 2006 roku w Muzeum Plakatu w Wilanowie odbyła się retrospektywna wystawa Franciszka Starowieyskiego, zatytułowana "Absolut Starowieyskiego". Zgromadzono na niej 220 prac wyselekcjonowanych przez samego artystę. Ciekawostką był niewątpliwie plakat-rysunek Zając w pogoni za Volkswagenem, jaki artysta wykonał w wieku ośmiu lat, przedstawiający reklamę samochodu tej marki. Oprócz plakatów Starowieyski pokazał również szkice i rysunki oraz zabytkowe przedmioty, np. ozdobna ekierka sprzed kilkuset lat.

Wybrane wystawy:

1955 - Arsenał, Warszawa

1959 - Kordegarda, Warszawa

1963 - Biennale Młodych, Paryż

1973 - Międzynarodowe Biennale Sztuki, Sao Paulo

1975 - "Wystawa retrospektywna", Muzeum Narodowe, Poznań

1976 - Muzeum Sztuki Współczesnej, Huston, USA

1980 - Galeria Aberbach, Nowy Jork (stała współpraca)

1985 - Muzeum Sztuki Współczesnej, Nowy Jork

1985 - "Wystawa retrospektywna", BWA, Kraków

1986 - Biennale Sztuki, Wenecja

1990 - 33. Festiwal Dwóch Światów, Spoletto

1991 - Galeria Plakatu, Warszawa

1992 - Galeria Dmochowski, Paryż

1992 - "Wystawa retrospektywna", Muzeum, Lublin

1993 - "Wystawa retrospektywna", Zamek w Reszlu

1998 - Galeria Artemis, Kraków (stała współpraca)

2000 - Galeria Osobliwości ESTE, Kraków

2002 - "Szkice i rysunki do plakatów", Galeria Osobliwości ESTE, Kraków

2003 - Dom Sztuki, Rzeszów

2006 - "Okrutne zabawy z paniami", Galeria Brama, SARP, Kazimierz Dolny

2006 - "Akty w rysunku", Galeria Osobliwości ESTE, Kraków

2006 - "Absolut Starowieyskiego", Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa

2007 - Galeria Grafiki i Plakatu, Warszawa

2007 - "Pro bono malum", Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin

2008 - "Prace paryskie", Galeria Artemis, Kraków

2008 - Galeria Grafiki i Plakatu, Warszawa

2009 - "Bykowi chwała. 100 plakatów Franciszka Starowieyskiego", Mazowieckie Centrum Sztuki, Elektrownia, Radom.

Autor: Ewa Gorządek, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, maj 2006; aktualizacja: listopad 2009.